«Καληνύχτα Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δεν θα αλλάξει ποτέ, καληνύχτα».
Ένα τραγούδι με μία σατανική διαχρονικότητα, ο «Κεμάλ», γράφτηκε από τον Μάνο Χατζιδάκι κατά την παραμονή του στην Αμερική στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και αποτελεί ένα από τα πιο αγαπημένα του μεγάλου Έλληνα συνθέτη. Η πρώτη εκτέλεση του τραγουδιού σε αγγλικό στίχο περιλαμβάνεται στον δίσκο «Reflections», έπειτα από τη συνεργασία του συνθέτη με το συγκρότημα New York Rock & Roll Ensemble.
Vinyl, LP, Album “ Reflections “ 1970
Kemal
Music: Manos Hadjidakis Lyrics: Martin Fulterman
New York Rock And Roll Ensemble
Vinyl, LP, Album “ Reflections “ 1970 Label: Atlantic – 0113
This is the story of foolish Prince Bass Fiddle and wise Jerry Kemal.
As you remember, last time, the Prince was found without a dime on the Ponce Valdez while Jerry
watched from a tree…
In the land of Ali Baba near the Sea of Babalee,
Lived a man who played the zither with a pronoun on his knee.
He would dance among the fuzzy trees and bring the birds to life
And his name was Prince Bass Fiddle and he loved his ugly wife.
He would sing the songs of Lutvee in his very special way
And he puffed tea with his lumpy head and sleep all night and day.
With his turban and his leicester faced the thieves of Germany
But beware great Prince Bass Fiddle, you´ll be hanging from a tree.
Fifty days and nights they waited for a sign from old Ratan
To pretend to wear the colours of the Emperor Charlie Chan.
So they strolled into the forest with a song and energy
To find bay leaves in the cauldron of the mad witch Betty Lee.
Came the answer from a leaf top that was found upon the ground
“Only time and Prince Bass Fiddle will repair your bellies round.
Search the highlands search the lowlands, cruise the Sea of Babalee,
But remember that your children need the food from filigree.”
Then one day in Abalone came a messenger to say
That onion-head Bass Fiddle broke in half no more to play.
Will we lose our land of Lutvi to the bearded men of Cleaves?
Only miracles can save us and some tricks inside our sleeves.
From the sky there was an answer to the question of the plebes
“You will meet a tall dark stranger wearing black and blue cannives.
Who is Lucy, who is Nestor? We should only be there now.
Why it’s Aphrodite Milton and his keeper Prince Kemal.
Μια Αμερικάνικη ιστορία στα 60s
(Δημοσιεύθηκε στο BHMAgazino την Κυριακή 11 Ιουνίου 2017)
Ετσι, λοιπόν, οι εναπομείναντες New York Rock & Roll Ensemble (Μartin Fulterman -Brian Corrigan – Clifton Nivison – Dorian Rudnytsky) ενώθηκαν ξανά για να μιλήσουν στο BHMAgazino σε ένα ιδιότυπο reunion που μάλλον θα έπρεπε να έχει γίνει πολύ νωρίτερα, όταν ζούσε και ο πέμπτος της παρέας, ο Michael Kamen. Ορίστε λοιπόν η ιστορία, όπως μου τη διηγήθηκαν οι ίδιοι. (απόσπασμα)
Αλήθειες και ψέματα πίσω από τον «Κεμάλ»
…….Στη μέση του συγκεκριμένου κομματιού είναι ο Μάρτι Φούλτερμαν που παίζει το εκπληκτικό όμποε δίνοντας κλασικό χρώμα στον ήχο του. Ο ίδιος είχε υποστηρίξει στιχουργικά τον θρυλικό «Κεμάλ». Σε αντίθεση με όσα γνωρίζουμε για το κομμάτι, ότι δηλαδή ο Μάνος είχε γνωρίσει έναν νεαρό Αραβα στη Νέα Υόρκη που λεγόταν Κεμάλ και τον ενέπνευσε για το τραγούδι, ο Μάρτι λέει: «Δεν ξέρω τι είχε ο Μάνος στο μυαλό του όταν έγραφε τη μουσική, αλλά στιχουργικά δεν υπάρχει κάποια ιστορία πίσω από το τραγούδι. Ηταν δημιούργημα της φαντασίας μου οι στίχοι, ίσως και λίγο κωμικοί, από όσο θυμάμαι». Φωνητικά στο κομμάτι έκανε ο Κλιφ Ντέιβισον. Φανερά επηρεασμένος από τον Τζον Λένον, ερμηνεύει το κομμάτι με παρόμοιο ύφος και με το χαρακτηριστικό «echo» που έβαζε κι εκείνος στα φωνητικά του. «Εκείνο το διάστημα μου άρεσε πολύ ο ήχος της φωνής του Λένον που είχε ένα μικρό “echo”, κάτι που έκανα και στον “Κεμάλ”. Ο Μάρτι έγραψε τους στίχους. Απλώς έβγαλε τις λέξεις από το κεφάλι του. Δεν ακούγονταν σαν να βγάζουν νόημα, αλλά έδεναν μεταξύ τους. Βλέπεις, ο Μάρτι ήταν ο κωμικός της μπάντας. Μας έκανε συνεχώς να γελάμε, χωρίς να μας αφήνει να παίξουμε μουσική. Ετσι βγήκε και το τραγούδι. Ηθελε να πιστεύουμε ότι περιέγραφε κάποια σημαντική ιστορία, αλλά πίσω από όλο αυτό δεν ήταν παρά ένα αστείο» θυμάται ο Ντέιβισον……
Μάνος Χατζιδάκις & Νίκος Γκάτσος: Αντικατοπτρισμοί (1993)
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ο Μάνος Χατζιδάκις αποφασίζει το 1993 να εκδώσει το δίσκο στα ελληνικά και συνεργάζεται με τον ποιητή και στιχουργό Νίκο Γκάτσο, ο οποίος γράφει τους στίχους για τα τραγούδια του δίσκου.Το τραγούδι στα ελληνικά ερμηνεύει η Αλίκη Καγιαλόγλου και ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις κάνει τον αφηγητή στην αρχή. Το 1993 επανακυκλοφόρησε ο δίσκος με τους νέους στίχους του Νίκου Γκάτσου στα ελληνικά, υπό τον τίτλο Αντικατοπτρισμοί. Στον δίσκο αυτό υπάρχουν στίχοι σε όλα τα τραγούδια, σε αντίθεση με το Reflections όπου δύο τραγούδια ήταν ορχηστρικά.
CD, Album “ Αντικατοπτρισμοί “ 1993
Το εξώφυλλο είναι έργο του ζωγράφου Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα.
Με τα λόγια αυτά μας συστήνει τον τελευταίο του εν ζωή κύκλο τραγουδιών ο Μάνος Χατζιδάκις με τίτλο “Αντικατοπτρισμοί”. “ Τα “Reflections” με την φόρτιση των Ελληνικών στίχων του Γκάτσου έγιναν σαν τα πολλά πρόσωπα μιας γυναίκας. Μιας γυναίκας που θα μπορούσε να είναι κι ένας νέος άντρας μέσα στην επαναστατημένη ατμόσφαιρα αμφισβήτησης που χαρακτήριζε τη Νέα Υόρκη του ’68. Έγιναν οι αντικατοπτρισμοί της πόλης και των νέων ανθρώπων της και απαιτούσαν πολυεδρική ερμηνεία γυναίκας με διαφορετικές φωνές, με αντιδράσεις, με όψεις σπασμένες μέσα σε κρύσταλλα. Η Αλίκη Καγιαλόγλου φανερώνεται άξια ερμηνεύτρια, παίζοντας και μεταπηδώντας από το ύφος της Γκρέτα Γκάρμπο στην πληθωρικότητα της Μανιάνι ή την τραγική έξαρση της Κατίνας Παξινού. Με την ερμηνεία της το έργο αποκαλύπτεται. Κι έτσι με την απόσταση του χρόνου και με την ωριμότητα της ερμηνείας φανερώθηκαν ξανά οι “Αντικατοπτρισμοί” στην Αθήνα του ’93.”
Τυπικά πρόκειται για την ελληνοποίηση του αρχικά αγγλόφωνου δίσκου “Reflections” που γράφτηκε το 1968 και κυκλοφόρησε το 1970 στην Αμερική με το νεανικό συγκρότημα New York Rock & Roll Ensemble, ένα έργο που ανήκε στην τότε μουσική πρωτοπορία σε μια περίοδο μαζικών εξεγέρσεων της αμερικανικής νεολαίας.
Ο Νίκος Γκάτσος ανέλαβε να μεταφέρει τα τραγούδια στην ελληνική γλώσσα παίρνοντας μικρές μόνο αφορμές από τους ξενόγλωσσους στίχους, αλλά ουσιαστικά αναδημιουργώντας τα τραγούδια εξ αρχής. Μάλιστα έγραψε στίχους ακόμη και για τα δυο οργανικά μέρη του έργου (“Dance of the Dogs”, “The Three Answers”). Το τραγούδι “The Day” το είχαμε ήδη ακούσει στην ελληνική απόδοση του Γκάτσου με τον τίτλο “Χελιδόνι στο κλουβί” στο δίσκο “Επιστροφή” (1970), αλλά εδώ το ακούμε με ελαφρώς αλλαγμένους στίχους και νέο τίτλο “Πού το πήγαν το παιδί”. Και βέβαια το αριστουργηματικό “Noble Dame” έγινε η χιλιοτραγουδισμένη “Περιμπανού” που σ’ αυτή τη μορφή την πρωτακούσαμε από τη Δήμητρα Γαλάνη (“Ατέλειωτος δρόμος”, 1983) και λίγο αργότερα στη “Ρωμαϊκή Αγορά” (1986). Επίσης η σύντροφός του ποιητή Αγαθή Δημητρούκα έχει μια μικρή, αλλά ουσιαστική συμμετοχή στο δίσκο συνεισφέροντας τους στίχους της συγκινητικής “Προσευχής του ακροβάτη”.
Όλο αυτό λοιπόν το εξαίσιο μουσικό υλικό με την εμπνευσμένη διεύθυνση του Μάνου Χατζιδάκι ερμηνεύει συγκλονιστικά η υπέροχη Αλίκη Καγιαλόγλου, ίσως στην ωραιότερη δισκογραφική της παρουσία. Η ερμηνεία της στην “Προσευχή του ακροβάτη” αποτελεί αξεπέραστο πρότυπο υψηλής ερμηνευτικής επίδοσης.
Ακούστε τον Κεμάλ σε οκτώ ερμηνείες (ασκήσεις)
1 Με την Αλίκη Καγιαλόγλου
2 Μάνος Χατζιδάκις στο πιάνο Από το διπλό άλμπουμ “30 νυχτερινά” ( Ορχηστρικό)
3 Ο Σωκράτης Μάλαμας από το άλμπουμ“ Τα σκέτα “
4 Sax – Piano DUO Sensational Bistrot Music
Σαξόφωνο: Ανδρέας Μουρτζούκος Πιάνο: Γιάννης Ζερβίδης (Ορχηστρικό)
5 Νότης Μαυρουδής & Παναγιώτης Μάργαρης με τις κΙθάρες (Ορχηστρικό) απο το άλμπουμ “Οι μπαλάντες Του Μάνου Χατζιδάκι”
6 Μίλτος Πασχαλίδης, «Ο Σταύρος Ξαρχάκος διευθύνει…» 10μελής ορχήστρα αποτελούμενη από Κύπριους μουσικούς
7 Υπό την καθοδήγηση του Βαγγέλη Μπουντούνη στο Μέγαρο Μουσικής στις 07-03-15 200 κιθαρίστες με σολίστ τη Μάρω Ραζή (ορχηστρικό)
8 Ο Πάνος Ιωαννίδης παίζει τον “Κεμάλ” σε μια λατέρνα δικής του κατασκευής. Ηχογράφηση/ βιντεοσκόπηση: Δημήτρη Κεραμυδάς.
Στίχοι
Ακούστε την ιστορία του Κεμάλ
ενός νεαρού πρίγκιπα, της ανατολής
απόγονου του Σεβάχ του θαλασσινού,
που νόμισε ότι μπορεί να αλλάξει τον κόσμο.
αλλά πικρές οι βουλές του Αλλάχ
και σκοτεινές οι ψυχές των ανθρώπων.
Στης Ανατολής τα μέρη μια φορά και ένα καιρό
ήταν άδειο το κεμέρι, μουχλιασμένο το νερό
στη Μοσσούλη, τη Βασσόρα, στην παλιά τη χουρμαδιά
πικραμένα κλαίνε τώρα της ερήμου τα παιδιά.
Κι ένας νέος από σόι και γενιά βασιλική
αγροικάει το μοιρολόι και τραβάει κατά εκεί.
τον κοιτάν οι Βεδουίνοι με ματιά λυπητερή
κι όρκο στον Αλλάχ τους δίνει, πως θ’ αλλάξουν οι καιροί.
Σαν ακούσαν οι αρχόντοι του παιδιού την αφοβιά
ξεκινάν με λύκου δόντι και με λιονταριού προβιά
απ’ τον Τίγρη στον Ευφράτη, απ’ τη γη στον ουρανό
κυνηγάν τον αποστάτη να τον πιάσουν ζωντανό.
Πέφτουν πάνω του τα στίφη, σαν ακράτητα σκυλιά
και τον πάνε στο χαλίφη να του βάλει την θηλιά
μαύρο μέλι μαύρο γάλα ήπιε εκείνο το πρωί
πριν αφήσει στην κρεμάλα τη στερνή του την πνοή.
Με δύο γέρικες καμήλες μ’ ένα κόκκινο φαρί
στου παράδεισου τις πύλες ο προφήτης καρτερεί.
πάνε τώρα χέρι χέρι κι είναι γύρω συννεφιά
μα της Δαμασκού τ’ αστέρι τους κρατούσε συντροφιά.
Σ’ ένα μήνα σ’ ένα χρόνο βλέπουν μπρος τους τον Αλλάχ
που από τον ψηλό του θρόνο λέει στον άμυαλο Σεβάχ:
νικημένο μου ξεφτέρι δεν αλλάζουν οι καιροί,
με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί
Καληνύχτα Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δε θα αλλάξει ποτέ
Καληνύχτα…
Ποιος ήταν όμως ο Κεμάλ που αναφέρεται στο τραγούδι του Χατζιδάκι;
Την απάντηση δίνει ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις σε αφήγησή του:
«Στη Νέα Υόρκη το χειμώνα του ΄68, συνάντησα ένα νέο παιδί είκοσι χρονών που το λέγανε Κεμάλ. Μου τον γνώρισαν. Τι μεγάλο και φορτισμένο από μνήμες όνομα για ένα τόσο όμορφο και νεαρό αγόρι, σκέφτηκα. Είχε φύγει από’ τον τόπο του με πρόσχημα κάποιες πολιτικές του αντιθέσεις. Στην πραγματικότητα, φαντάζομαι, ήθελε να χαθεί μες στην Αμερική. Του το είπα. Χαμογέλασε. – Δέχεστε να σας ξεναγήσω; Αρνήθηκε ευγενικά. Προτιμούσε μόνος. Κι έτσι σαν γύρισα στο σπίτι μου τον έκανα τραγούδι, μουσική. Ο Γκάτσος εκ των υστέρων, γράφοντας τους στίχους στα ελληνικά, τον έκανε Άραβα πρίγκιπα να προστατεύει τους αδυνάτους. Κάτι σαν μια ταινία του Έρολ Φλιν του ΄35.
Η Πελοπόννησος (σσ. καταγωγή του Γκάτσου), από τη φύση της αδυνατεί να κατανοήσει την αμαρτωλή ιδιότητα των μουσουλμάνων Τούρκων, που μοιάζουν σαν ηλεκτρισμένα σύννεφα πάνω από’ τον Έβρο, ή σαν χαμένα και περήφανα σκυλιά. Το μόνο που αφήσαμε ανέπαφο στα ελληνικά είναι εκείνο το «Καληνύχτα Κεμάλ». Είτε πρίγκιπας άραψ είτε μωαμεθανός νεαρός της Νέας Υόρκης, του οφείλουμε μια «καληνύχτα» τέλος πάντων, για να μπορέσουμε να κοιμηθούμε ήσυχα τη νύχτα. Χωρίς τύψεις, χωρίς άχρηστους πόθους κι επιθυμίες. Κατά πως πρέπει σ΄ Έλληνες, απέναντι σ΄ ένα νεαρό μωαμεθανό- όπως θα έλεγε κι ο φίλος μας ο ποιητής ο Καβάφης.»…
Αλλες εκτελέσεις
Τραγούδια από τον δίσκο έχουν κατά καιρούς διασκευάσει, είτε με ελληνικούς είτε με αγγλικούς στίχους, πολλοί καλλιτέχνες όπως η Μαρία Φαραντούρη σε δύο δίσκους της (δίσκος Μαρία Φαραντούρη: Η ποίηση στο ελληνικό τραγούδι / Maria Farantouri: The poetry in hellenic music και δίσκος Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά Μάνο Χατζηδάκη), η Δήμητρα Γαλάνη (δίσκος Χορός με τη Σκιά μου),η Νάνα Μούσχουρη (δίσκος «Οι μύθοι μιας γυναίκας»), ο Αλκίνοος Ιωαννίδης (δίσκος Εκτός Τόπου και Χρόνου), η Τάνια Τσανακλίδου (δίσκος Το μαγικό κουτί), ο Βασίλης Λέκκας (δίσκος Όρθιοι) και ο Μάριος Φραγκούλης (δίσκος Φεγγάρι Ερωτευμένο).
Το 2005 κυκλοφόρησε μια διασκευή του άλμπουμ από το ελληνικό συγκρότημα ποπ – εναλλακτικής ροκ μουσικής Raining Pleasure, με τον τίτλο Reflections και τους αγγλικούς στίχους, οι οποίοι το 2004, αποδεχόμενοι την πρόταση του θετού γιού του Μάνου Χατζιδάκι και της Έλλης Πασπαλά, ηχογράφησαν σε στούντιο στη Γερμανία το θρυλικό άλμπουμ.
Πηγές
el.wikipedia.org, www.ogdoo.gr, www.manoshadjidakis.com, diskovolos58.blogspot.com, www.discogs.com
Καλή Ακρόαση
