Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α Ταξίδι στα Κύθηρα
– Τα Κύθηρα ποτε δεν θα τα βρούμε το χάσαμε το πλοίο της γραμμής
στα κύματα του Αιγαίου θα χαθούμε σαν κύματα που σβήσανε κι εμείς
– Πάρε μιά χούφτα θάλασσα, πάρε μια χούφτα ήλιο και πλύνε μου το πρόσωπο
– Αρρωστη καρδιά δε βρίσκεις γιατρειά στη λησμονιά
πως να τη γιατρέψεις την παλιά πληγή βαθιά μες την ψυχή
ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΑΣ ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ ΜΕ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΣΤΑΘΜΟΥΣ
ΣΤΑΘΜΟΣ Α΄ ΚΥΘΗΡΑ & ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΑ
Το νησί της Αφροδίτης
ΣΤΑΘΜΟΣ Β΄ Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
Ο Πρώτος Υπολογιστής του Κόσμου
ΣΤΑΘΜΟΣ Γ΄ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΑ ΚΥΘΗΡΑ
Ελληνική δραματική ταινία του 1984,
σε σκηνοθεσία και παραγωγή Θεόδωρου Αγγελόπουλου
ΣΤΑΘΜΟΣ Δ΄ Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΚΥΘΗΡΑ
LP, Album 1973
ΣΤΑΘΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ:. ΚΥΘΗΡΑ & ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΑ
Κύθηρα το νησί της Αφροδίτης
α. ΚΥΘΗΡΑ
Ιστορία των Κυθήρων
Η θάλασσα των Κυθήρων είναι η γενέτειρα της θεάς Αφροδίτης κατά το μύθο του Ησιόδου. Η Γη θέλοντας να τιμωρήσει τον άνδρα της Ουρανό για όσα κακά της είχε προκαλέσει, κάλεσε τα παιδιά τους και ζήτησε να θανατώσουν τον πατέρα τους. Ο Κρόνος πήρε από τα σπλάχνα της μητέρας του ένα δρεπάνι και τον θανάτωσε κόβοντας τα γεννητικά του όργανα. Εκείνα έπεσαν στη θάλασσα των Κυθήρων και έγιναν μικρά νησάκια (ίσως οι Δραγονάρες). Το αίμα πέφτοντας, άγγιξε τον αφρό της θάλασσας και μέσα από την ένωση αυτών των δύο στοιχείων γεννήθηκε η Ουράνια Αφροδίτη, η θεά του Έρωτα. Δεν έμεινε στα Κύθηρα. Μέσα σε ένα μεγάλο κοχύλι ταξίδεψε μέχρι την Κύπρο όπου και έμεινε.
Ο συμβολισμός της Αφροδίτης και των Κυθήρων πέρασε στους αιώνες και έφτασε στο 18ο για να απεικονιστεί σε πίνακες όπως η “επιβίβαση για τα Κύθηρα” του Ζαν — Αντουάν Βατό, να καταγραφεί στην ποίηση της αναγέννησης, να απασχολήσει το Σαρλ Μπωντλαίρ το 19ο αιώνα και να συνεχίσει στην κινηματογραφική οπτική του Θεόδωρου Αγγελόπουλου και να μη σταματήσει ποτέ να σημαίνει κάτι, όσο στους ορίζοντες των ανθρώπων θα υπάρχει το μακρινό και ποθητό ιδεατό.
Το νησί των Κυθήρων είναι το σταυροδρόμι των πολιτισμών της Μεσογείου. Ήταν πάντοτε το φιλόξενο καταφύγιο των κουρσάρων, των εποίκων, των ασκητών και των κατατρεγμένων. Από τη νεολιθική εποχή και ύστερα τα Κύθηρα κατοικούνται. Πολλά όστρακα από την εποχή του χαλκού, πρωτοελλαδικά και πρωτομινωικά κοιμούνται κάτω από τα χώματα των Κυθήρων. Άλλα, στην επιφάνεια, παρακολουθούν την αέναη πορεία του ήλιου και της σελήνης στον ουρανό. Οι Μίνωες πριν ακόμη από τον εικοστό αιώνα π.Χ. επεκτείνουν τη κυριαρχία τους στο νησί και ελέγχουν τη γύρω περιοχή μέσω αυτού. Είναι από τις πρωϊμότερες μινωικές αποικίες, στην περιοχή Καστρί, τη σημερινή Παλαιόπολη. Η Σκάνδεια είναι το επίνειο αυτής.
Στο βουνό επάνω, στον Άγιο Γεώργιο, οι αρχαιολόγοι σήμερα συναντούν τα ίχνη μινωικού ιερού και σπονδικά αγγεία, λιθοτεχνήματα, χάλκινα ειδώλια. Οι Φοίνικές διατηρούν αποικία στο νησί κατά το 15ο αιώνα π.Χ. και επεξεργάζονται την πορφύρα για το βαθύ κόκκινο χρώμα που έβαφαν τα ενδύματα. Γι αυτό διατηρούν και εργαστήρια για την επεξεργασία της, τα πορφυρεία. Τα αρχαία Κύθηρα ονομάζονται εκείνη την εποχή και Πορφυρίς ή Πορφυρούσα. Κατά τον Ηρόδοτο, η ίδρυση ναού αφιερωμένου στην Αφροδίτη οφείλεται στους Φοίνικες που εισάγουν από την ανατολή τη λατρεία μιας όμοιας θεϊκής ύπαρξης. Μετά τους Μίνωες και τους Φοίνικες επικρατούν οι Μυκηναίοι οι οποίοι έρχονται στο νησί το 14ο αιώνα. Και ενώ οι Σπαρτιάτες κατέχουν από τον 6ο αιώνα π.Χ. τα Κύθηρα μέχρι τα Κλασσικά χρόνια, οι Αθηναίοι θα έλθουν αρκετές φορές να τα διεκδικήσουν, ειδικότερα την εποχή των Πελοποννησιακών πολέμων. Οι συνεχείς αλλαγές της κατοχής των Κυθήρων από Αθηναίους και Σπαρτιάτες θα οδηγήσουν σε ειρήνη μετά το 421 π.Χ. Στην περιοχή Καστρί πολλά όστρακα αθηναϊκών και σπαρτιατικών αγγείων μαρτυρούν την ιστορία. Στα Κύθηρα λατρεύονται οι Διόσκουροι εκτός από την Αφροδίτη. Ακολουθεί η εποχή των Μακεδόνων και διαδοχικά η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Τ0 365 μ.Χ. σεισμός έπληξε το νησί και άλλαξε δραματικά η γεωμορφολογία της περιοχής Σκάνδεια.
Το Νοέμβριο του 1887 ο Σλήμαν ήρθε στα Κύθηρα συνοδευόμενος από τον διαπρεπή Κυθήριο αρχαιολόγο, γενικό έφορο αρχαιοτήτων, Βαλέριο Στάη, για ανασκαφές στο ναό της Αφροδίτης.
Σύμφωνα με την εφημερίδα ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ ο Σλήμαν ανεκάλυψε το χώρο όπου ήταν ο αρχαϊκός ναός της Θεάς, αλλά λόγω των βροχών και της πλημμύρας του ποταμού στην περιοχή, ήταν αδύνατη η διενέργεια ανασκαφής και έτσι ο Σλήμαν επανήλθε στην Αθήνα μέσω Σπάρτης και Μαντίνειας.
Τα Κύθηρα όπως και όλη η λεκάνη της Μεσογείου ανήκουν από τον 6ο αιώνα στο Βυζάντιο και το έντονο θρησκευτικό στοιχείο αφήνει τη σφραγίδα του σε τουλάχιστον τριακόσια μνημεία και ναούς. Το 1000 μ.Χ το νησί ερημώνεται για να έλθουν σε αυτό μετά από έναν αιώνα οι εκ Μονεμβασίας Ευδαιμονογιάννηδες και να παραμείνουν έως το 1204 μοναδικοί κυρίαρχοι. Φαίνεται ότι ο οικισμός του Αγίου Δημητρίου στην Παλαιόχωρα κτίστηκε από αυτούς.
Ο θρύλος λέει ότι η Παλαιόχωρα είχε 365 ναούς, ένα για κάθε ημέρα του χρόνου. Οι Ενετοί αφού πλέον έχουν κάνει ισχυρό το κράτος τους προσαρτούν τα Κύθηρα μαζί με άλλα νησιά και περιοχές του ελλαδικού χώρου. Το ενετικό κράτος εγκαθιστά στο νησί την οικογένεια των Βενιέρηδων που εξουσιάζουν για αρκετά χρόνια. Το 1238 ο Νικόλαος Ευδαιμονογιάννης βλέποντας τη Βενετική κυριαρχία στις περιοχές, παντρεύει την κόρη του με το Βενετό φεουδάρχη της Κρήτης Μάρκο Βενιέρ. Όμως τα Κύθηρα παραμένουν ονομαστικά στην κυριαρχία της Βενετίας.
Επί αυτοκράτορα Μιχαήλ Παλαιολόγου ανακτώνται τα Κύθηρα από την Κωνσταντινούπολη. Οι Μονεμβασίτες με επικεφαλής μέλη της οικογένειας Νοταρά επιβάλλουν το πλαίσιο αντιλατινικής πολιτικής του αυτοκράτορα το 1275. Επαναφέρουν λοιπόν το νησί στο βυζαντινό έλεγχο και διώχνουν τους Βενιέρ. Ύστερα όμως οι Βενετοί επανέρχονται με πόλεμο σε όλο το Αιγαίο. Οι Νοταράδες αποχωρούν. Καθ΄ όλη τη διάρκεια της εξουσίας των Ενετών στα Κύθηρα η ορθόδοξη πίστη δεν καταπιέστηκε. Οι Ενετοί σεβάστηκαν τη θρησκευτική παράδοση του νησιού. Το 1470 το νησί είχε μόνο 500 κατοίκους και βρίσκεται σε φτωχή και άγονη εποχή. Το 16ο αιώνα φαίνεται ότι ο πληθυσμός φθάνει τους 4000 κατοίκους. Οι κάτοικοι για να προστατευτούν, οργανώνονται σε τρείς πόλους στο νησί. Καταφύγια για την προστασία τους αποτελούν τα φρούρια — κάστρα της Χώρας, του Αγίου Δημητρίου (Παλαιόχωρα) και του Μυλοποτάμου. Το 1537 ο γενίτσαρος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, από τους πιο τρομερούς πειρατές της Μεσογείου καταστρέφει, λεηλατεί την Παλαιόχωρα και πνίγει στο αίμα τους κατοίκους της. Το 17ο αιώνα θα έλθουν στο νησί πολλοί πρόσφυγες από την Κρήτη, κουβαλώντας μαζί έθιμα, συνήθειες και κουλτούρα. Το 1715 οι Τούρκοι αγγίζουν τα Κύθηρα, δεν παραμένουν όμως πάνω από τρία χρόνια. Τα τελευταία χρόνια της Βενετικής κυριαρχίας στο νησί ο πληθυσμός θα φθάσει τις 7500 κατοίκους. Το νησί παρέμεινε βενετικό μέχρι καταλύσεως τους κράτους των Βενετών το 1797.
Το 1798 οι Γάλλοι στη ένδοξη εποχή τους έρχονται και στα Κύθηρα. Μετά όμως από σύντομο διάστημα οι Ρώσοι και οι Τούρκοι θα συμμαχήσουν για να κατακτήσουν το νησί και να ελέγχουν τις θάλασσες. Το 1798 επίσης ένας τρομακτικά ισχυρός σεισμός, θα καταστρέψει οτιδήποτε στην περιοχή Καστριού, Σκάνδειας. Οι Άγγλοι το 1809 θα αναγεννήσουν με δεκάδες έργα το νησί, καταπιέζοντας όμως το ελληνικό στοιχείο. Είναι το 1815 που τα Κύθηρα μαζί με όλα τα Επτάνησα θα αποτελέσουν το Ηνωμένο Κράτος Ιονίων Νησιών με πρωτεύουσα την Κέρκυρα. Το 1864 τα Επτάνησα ενώνονται με την ελεύθερη Ελλάδα. Ένας καταστροφικός σεισμός με επίκεντρο τα Μητάτα το 1903 ισοπεδώνει τα πάντα στην ευρύτερη περιοχή.
Το 1917 τα Κύθηρα υπήρξαν και ως «Αυτόνομος Διοίκησις» για μικρό διάστημα. Στο δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι Κυθήριοι συμμετείχαν δυναμικά στην Εθνική Αντίσταση. Στο χωριό Ποταμός οργανώνεται αντιστασιακό μέτωπο που περιορίζει τον έλεγχο του νησιού από τους γερμανούς. Το νησί από τις 4 Σεπτεμβρίου του 1944 είναι η πρώτη περιοχή της Ελλάδος που ελευθερώνεται.
Μετά τον πόλεμο ξεκινάει ένα πολύ μεγάλο κύμα μετανάστευσης που ουσιαστικά ερημώνει το νησί. Η εξωτερική μετανάστευση σταματάει στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ενώ από τη δεκαετία του 1950 μέχρι τη δεκαετία του 1990 λαμβάνει χώρα εσωτερική προς τα αστικά κέντρα της Ελλάδας, κυρίως στην Αθήνα και στον Πειραιά. Η τουριστική ανάπτυξη του νησιού αρχίζει την δεκαετία του 1990. Στις 8 Ιανουαρίου 2006 έλαβε χώρα σεισμός 6,9 στην κλίμακα ρίχτερ με επίκεντρο 40 χιλιόμετρα ανατολικά των Κυθήρων. Ο σεισμός προκάλεσε κυρίως καταστροφές στα Μητάτα, όπου σημειώθηκαν κατολισθήσεις και ζημιές στην πλατεία του χωριού
Τα Κύθηρα έχουν πληθυσμό 3.973 κατοίκους, σύμφωνα με την (Απογραφή του 2011. Η ομώνυμη πρωτεύουσα του νησιού έχει 281 κατοίκους, ενώ σημαντικά χωριά είναι το Λιβάδι, με 464 κατοίκους, και ο Ποταμός, με 476 κατοίκους. Οι υπόλοιποι κάτοικοι βρίσκονται σε περίπου 60 μικρά και γραφικά χωριά, διάσπαρτα σε όλη την έκταση του νησιού.
β. ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΑ
Τα Αντικύθηρα τα αρχαία χρόνια ονομάζονταν Αίγιλα ή Αιγιλία. Τα νεότερα χρόνια, έως τον 17ο αιώνα το αρχαίο τους όνομα είχε γίνει Λιοί και Σιγιλιό ενώ από τον 18ο αιώνα γίνεται Τσιριγότο (Cerigotto δηλαδή μικρό Cerigo = Κύθηρα).
Bρίσκονται σε απόσταση 22 ναυτικών μιλίων από τα Κύθηρα και 18 από την Κρήτη. Ελέγχουν δηλαδή το πέρασμα από την ανοικτή θάλασσα από το Αιγαίο προς τη Δυτική Μεσόγειο.
Η παλαιότερη εγκατάσταση στο νησί, όπως φαίνεται από τα λίγα υλικά κατάλοιπα που έχουν βρεθεί έως τώρα, χρονολογείται περίπου στα χρόνια της τελικής Νεολιθικής και της Πρώϊμης Εποχής του Χαλκού, δηλαδή στην 4η και 3η χιλιετία π.Χ. Λίγα είναι τα ίχνη που άφησαν οι Μινωίτες στο νησί, αλλά ασφαλώς θα το είχαν θέσει υπό τον έλεγχο τους, στην εκστρατεία για την εξασφάλιση της ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο, αφού το νησί προσφερόταν από την θέση του να χρησιμεύει ως καταφύγιο και ορμητήριο πειρατών.
Στο νησί δεν έχουν βρεθεί έως τώρα ίχνη κατοίκησης μετά τα μινωικά χρόνια έως τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ.
Από το 300 π.Χ. περίπου το νησί συμμετέχει στην πειρατική δραστηριότητα των κρητικών πόλεων, οι οποίες το διεκδικούν η καθεμιά για τον εαυτό της, ως παρατηρητήριο και ορμητήριο κατά των πλοίων που αποτολμούσαν να περάσουν από την περιοχή. Είναι γνωστές εκστρατείες των Ροδίων κατά των Αντικυθηρίων (τους οποίους αποκαλούν Αιγιλείς ληστές).
Ένα γνωστό γεγονός που αναφέρεται από τον Πλούταρχο είναι η “κατάληψη” του νησιού από τον Κλεομένη τον 3ο της Σπάρτης στη διαδρομή του προς την Αίγυπτο, μετά την ήττα του στη Σελλασία. Κατά τον Πλούταρχο, ο πιστός ακόλουθος του Κλεομένη Θηρυκίων, ως Σπαρτιάτης, μη αντέχοντας την υποχώρηση αυτοκτόνησε στα Αντικύθηρα. Από πολύ νωρίς φαίνεται ότι η κρητική πόλη Φαλάσαρνα έχει τον έλεγχο του νησιού, που καταστρέφεται, μαζί της, το 69-67 π.Χ., κατά την εκστρατεία των Ρωμαίων κατά της πειρατείας στη Μεσογειακή λεκάνη. Το νησί κατοικείται πάλι προς το τέλος των αυτοκρατορικών χρόνων, τον 4ο-5ο αι. μ.Χ. αλλά τους αμέσως επόμενους αιώνες εμφανίζονται οι Αραβες πειρατές, οι οποίοι καταλαμβάνουν την Κρήτη και τα Κύθηρα και ασφαλώς επηρεάζουν και τη ζωή στο νησί.
Μας είναι άγνωστη η ιστορία του νησιού έως την 4η Σταυροφορία, το 1204, όταν το νησί παραχωρείται στον Βενετό Ιάκωβο Βιάρο, ενώ προς το τέλος του 13ου αιώνα εγκαθίσταται μικρή στρατιωτική φρουρά των Βενετών οι οποίοι ήθελαν το νησί για να ελέγχουν το πέρασμα προς και από το Αιγαίο.
Η απομόνωση του νησιού, όπως και το γεγονός ότι πολλές φορές βρέθηκε ακατοίκητο από διάφορες αιτίες, επέτρεπε να καταφύγουν εκεί κυνηγημένοι από τις τουρκοκρατούμενες γειτονικές περιοχές, ιδιαίτερα από την Κρήτη όπου ήταν συχνοί οι ξεσηκωμοί κατά των Οθωμανών. Έτσι το νησί κατοικήθηκε πάλι προς το τέλος του 18ου αιώνα με φυγάδες από την Κρήτη. Τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης στο νησί, όπως και στα Κύθηρα κατέφυγαν πολλές οικογένειες προσφύγων από την Πελοπόννησο και από την Κρήτη. Μερικοί από τους Κρητικούς πρόσφυγες παρέμειναν στο νησί αφού η Κρήτη δεν είχε ακόμα ελευθερωθεί.
Στην Βενετική επικράτεια παραμένει έως τους Ναπολεόντιους πολέμους, όταν, μετά την πτώση της Ενετικής Δημοκρατίας το 1797, περιέρχεται σε ένα στάδιο ακυβερνησίας, αφού, μέσα στην γενική αναταραχή της εποχής, κανείς δεν ενδιαφερόταν για την κυριαρχία στο μικρό νησάκι. Το 1815 περνάει, μαζί με τα Επτάνησα στην κυριαρχία των Αγγλων. Κατά την διάρκεια της Αγγλοκρατίας τα Αντικύθηρα γίνονται τόπος εξορίας των επτανησίων ριζοσπαστών (Ηλίας Ζερβός-Ιακωβάτος, Σταματέλος Πυλαρινός, Γεράσιμος Μεταξάς Λυσέος, Φραγκίσκος Δομενεγίνης, Δημήτριος Καλλίνικος και Σταματέλος Βούρτσης). Το 1864, μαζί με τα υπόλοιπα Επτάνησα, ενώνονται με την Ελλάδα, όντας, για περισσότερο από πενήντα χρόνια, το νοτιότερο άκρο της ελληνικής επικράτειας, αφού ακόμα τα χρόνια εκείνα η Κρήτη βρισκόταν υπό Οθωμανική κυριαρχία. Ένα τελευταίο κύμα φυγάδων εγκαταστάθηκε στο νησί το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα μετά την κρητική εξέγερση του 1864.
Κατά τη διάρκεια του κινήματος της “Εθνικής Αμύνης”, το 1916-17, τα Αντικύθηρα, λόγω της παρουσίας του γαλλικού στόλου, τάσσονται μαζί με τα Κύθηρα, με την προσωρινή κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου. Κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου το νησί βρέθηκε αρχικά υπό ιταλική κατοχή, ενώ μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, το 1943, και από τον φόβο της Εθνικής Αντίστασης, στις 7 Μαίου 1944 οι Γερμανοί εκτόπισαν όλους τους κατοίκους στην Κρήτη, αφού δεν μπορούσαν να ελέγξουν τις πιθανές επαφές τους με τον Αγγλικό στόλο και το ΕΛΑΝ. Μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο και έως το 1964 το νησί έγινε πάλι τόπος εκτοπισμού πολιτικών εξόριστων.
Τους τελευταίους δύο αιώνες, έως τα μέσα του 20ου στα Αντικύθηρα ζούσαν περίπου 800-1000 κάτοικοι, αλλά από τότε οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, υποχρέωσαν τον πληθυσμό να μεταναστεύσει, είτε προς τα αστικά κέντρα είτε προς την Αμερική και την Αυστραλία με συνέπεια σήμερα οι μόνιμοι κάτοικοι να περιορίζονται σε δυο-τρεις δεκάδες, κυρίως ηλικιωμένων, ενώ οι Αντικυθήριοι της διασποράς, περίπου 1000 άτομα, συνεχίζουν τους στενούς δεσμούς τους με το νησί.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 κατασκευάστηκαν στα Αντικύθηρα δύο ζωτικής σημασίας έργα: το λιμάνι – αλιευτικό καταφύγιο και το εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος της ΔΕΗ. Από το 1999 και μετά έχουν προωθηθεί σημαντικά δημόσια έργα όπως το ελικοδρόμιο, η ηλεκτροδότηση και τηλεφωνοδότηση όλων των οικισμών του νησιού, ασφαλτοστρώσεις δρόμων, δίκτυα ύδρευσης, κ.λπ. Ο μόνιμος πληθυσμός όμως, παρά τον οργασμό δημοσίων έργων στο νησί, συνεχίζει να μειώνεται δραματικά. Η απογραφή του 2001 έδειξε μόλις 45 μόνιμους κατοίκους, οι οποίοι αυξάνονται σε 300-400 κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού.
ΣΤΑΘΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ: Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
Ο Πρώτος Υπολογιστής του Κόσμου ηλικίας 2.000 ετών
Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ ΑΝΑΤΡΕΠΕΙ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
“Αν και είναι πάνω από 2.000 χρόνια παλιός, αντιπροσωπεύει ένα επίπεδο το οποίο η τεχνολογία μας δεν κατάφερε να φτάσει παρά το 18ο αιώνα. Αν η διαίσθηση των Ελλήνων είχε προλάβει την εφευρετικότητά τους, η βιομηχανική επανάσταση ίσως να είχε αρχίσει 1.000 χρόνια πριν τον Κολόμβο. Τώρα δε θα τριγυρνούσαμε απλά στο φεγγάρι. Θα είχαμε φτάσει στα κοντινότερα άστρα. Αν η εξέλιξη της γνώσης, όπως αποτυπώνεται στον υπολογιστή των Αντικυθήρων, δεν είχε ανακοπεί, η επιστήμη θα βρισκόταν σήμερα χίλια χρόνια μπροστά! ”
Άρθουρ Κλαρκ
1. Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
(Ντοκυμαντέρ)
(διάρκεια 1 ώρα)
2. Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
Μελέτη του Γιάννη Σειραδάκη, καθηγητή στο τμήμα Φυσικής (Διευθυντής του Τομέα Αστροφυσικής, Αστρονομίας και Μηχανικής) στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
(Περιοδική Έκδοση της Επιτροπής Ερευνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Τεύχος 1 Σεπτέμβριος 2009)
Σημείωση: Η μελέτη είναι σε συνημένο αρχείο PDF
3. Ο ΚΟΣΜΟΣ στο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟ ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ
Επί σχεδόν δύο χρόνια ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων βρισκόταν σε ένα κιβώτιο του Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών, χωρίς κανείς να του δίνει σημασία
Μεγάλη Τρίτη 4 Απριλίου 1900, Μυρτώο Πέλαγος. Η περιοχή δοκιμάζεται από έντονη καταιγίδα. Έχει σκοτεινιάσει, βρέχει καταρρακτωδώς, αστράφτει. Πέφτουν συνεχώς κεραυνοί, ο άνεμος λυσσομανάει και η θάλασσα είναι φουρτουνιασμένη. Τα δυσθεώρητα κύματα δοκιμάζουν τις αντοχές ενός μεσαίου μεγέθους συμιακού σπογγαλιευτικού, που για κακή του τύχη πλέει ακόμη στα ανοικτά, κατευθυνόμενο προς τις ακτές της Τυνησίας.
Ο επικεφαλής του πληρώματος, ο καπετάνιος Δημήτριος Κόντος, ξεδιπλώνει εσπευσμένα τον χάρτη και μετράει με τον χάρακα αποστάσεις. Υπάρχει επιβεβλημένη ανάγκη αναζήτησης λιμανιού. Το πλησιέστερο είναι στα Αντικύθηρα, χαράσσει λοιπόν ρότα για το άγονο νησί. Με τη βοήθεια του πληρώματος τα καταφέρνει. Ρίχνει με ασφάλεια άγκυρα στην ακτογραμμή και περιμένει να καταλαγιάσει ο καιρός. Μέχρι τότε όμως κρίνει σκόπιμο να εκμεταλλευτεί τον χρόνο πραγματοποιώντας καταδύσεις με τις στολές της εποχής.
Οι έρευνες συνεχίζονται για περίπου έναν χρόνο, κατά τη διάρκεια του οποίου ανασύρονται περισσότεροι από 200 αμφορείς, ασημένια νομίσματα, μαρμάρινα γλυπτά, σκεύη, λυχνάρια και περίτεχνα βάζα. Ο θάνατος ενός δύτη και η παράλυση άλλων από τη νόσο των δυτών βάζει τέλος στην επιχείρηση. Θα περάσουν 75 ολόκληρα χρόνια μέχρι να πραγματοποιήσει εκ νέου έρευνες ο Γάλλος ωκεανογράφος Ζακ Ιβ Κουστό, το φθινόπωρο του 1976. Από την πρώτη κιόλας στιγμή όμως, αρχαιολόγοι είχαν σπεύσει να μελετήσουν τα ευρήματα που είχαν μεταφερθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Τέτοιες μέρες πριν από 117 χρόνια, στις 17 Μαΐου 1902, αποφασίζει να επισκεφθεί το Μουσείο και ο τέως εδώ και μερικές εβδομάδες υπουργός Παιδείας Σπυρίδων Στάης, μαζί με τον ξάδελφό του και καταξιωμένο αρχαιολόγο Βαλέριο Στάη και την οικογένειά του.
Αμφότερων η καταγωγή ήταν από τα Κύθηρα. Παρακολουθεί προσεκτικά τις εργασίες συγκόλλησης του θαυμάσιου μπρούντζινου αγάλματος του Εφήβου των Αντικυθήρων (που μέχρι τότε θεωρούνταν το σπουδαιότερο τέχνεργο του ναυαγίου, χρονολογούμενο μεταξύ 340-330 π.Χ.) από τον Γάλλο ειδικό Andre. Ο Γάλλος έχει ζητήσει από τους συντηρητές να του τοποθετήσουν γύρω από το άγαλμα όλα τα κιβώτια που περιείχαν μπρούντζινα αντικείμενα που δεν είχαν ταυτοποιηθεί, προκειμένου να διαπιστώσει εάν ταιριάζει κανένα με αυτά που λείπουν από το άγαλμα. Ο Στάης, έχοντας στο πλάι του τον έφορο των αρχαιοτήτων του μουσείου, παρατηρεί πως ένα από τα χάλκινα αντικείμενα έχει γρανάζια και κάτι ακατάληπτα σχέδια που μοιάζουν με επιγραφές.
Ήταν ένα «μηχάνημα καθ’ ὁλοκληρίαν ὅμως ὀξειδωμένον», όπως αναφέρει η εφημερίδα Εστία στις 22 Μαΐου 1902. Προσθέτει δε πως «ὁ διευθυντής τοῦ Αὐστριακοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Ἰνστιτούτου κ. Βίλελμ ἐξήτασεν ἀμφότερα τα τεμάχια, κατόρθωσε δε να διακρίνῃ ἐπί τοῦ μικροτέρου τεμαχίου την ἑξῆς ἐπιγραφήν: ἀκτῖνα ἡλίου. Ἀλλά τοῦτο δεν δύναται να θεωρηθῇ ὡς ὁριστικόν, θα ἐπακολουθήσουν δε και ἄλλαι μελέται ἀμφοτέρων τῶν τεμαχίων προς πληρεστέραν ἀνάγνωσιν τῶν γραμμάτων τῶν δύο πλακῶν». Η αρχική εκτίμηση ήταν πως πρόκειται για ένα μηχανικό ρολόι.
Με τον καιρό όμως και χάρη στις περισσότερο εμπεριστατωμένες μελέτες, η επιστημονική κοινότητα μένει άναυδη. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένας αναλογικός μηχανικός υπολογιστής, που χρησιμοποιούνταν ως όργανο αστρονομικών παρατηρήσεων. Πρόκειται για τον αρχαιότερο γνωστό πολύπλοκο μηχανισμό πλανητικής λειτουργίας! Κατασκευάστηκε κατά τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου, μεταξύ 150 π.Χ. και 100 π.Χ., και είναι σχεδόν μισό αιώνα παλαιότερο από το ίδιο το ναυάγιο του πλοίου που το μετέφερε, το οποίο εκτιμάται πως συνέβη ανάμεσα στο 87 π.Χ. και το 63 π.Χ.
Ο πολύπλοκος μηχανισμός είναι κατασκευασμένος από μπρούντζο και βρισκόταν εγκιβωτισμένος σε ξύλινο πλαίσιο. Χάρη στη βοήθεια ειδικού τομογράφου που κατασκευάστηκε ειδικά για τον συγκεκριμένο μηχανισμό, διαπιστώθηκε ότι το κύριο θραύσμα φέρει 30 οδοντωτούς τροχούς, οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από 10 άξονες. Η λειτουργία του κατέληγε σε τουλάχιστον 5 καντράν, με έναν ή περισσότερους δείκτες στο καθένα. Έχουν διαβαστεί αρκετές από τις επιγραφές που υπήρχαν στις πλάκες και στους περιστρεφόμενους δίσκους, οι οποίες εμπεριέχουν αστρονομικούς και μηχανικούς όρους, κάτι σαν «εγχειρίδιο χρήσης» του οργάνου.
Σύμφωνα με τις πλέον πρόσφατες μελέτες, ο μηχανισμός φέρεται να υπολόγιζε με ακρίβεια τη θέση του Ήλιου και της Σελήνης, καθώς επίσης και τις φάσεις της. Μπορούσε δε να εμφανίζει κάθε πότε θα συνέβαινε έκλειψη Ηλίου και Σελήνης, λαμβάνοντας ως βάση τον βαβυλωνιακό κύκλο του Σάρου (κατά την αρχαιότητα, ο κύκλος αυτός ήταν μια χρονική περίοδος ίση με 6.585,3 ημέρες ή 18 έτη και 11 ημέρες περίπου).
Στις εγχάρακτες πλάκες απεικονίζονται τουλάχιστον δύο ημερολόγια, ένα ελληνικό (βασισμένο στον μετωνικό κύκλο, που ισούται με περίπου 19 έτη) και ένα αιγυπτιακό, που ήταν και το κοινό «επιστημονικό» ημερολόγιο των ελληνιστικών χρόνων. Πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εικαζόταν πως ο μηχανισμός χρησιμοποιούνταν ως αστρολάβος, δρομόμετρο, αστρονομικό ναυτικό ρολόι, πλανητάριο ή αρχαίος πλοογνώμονας. Όλες αυτές οι χρήσεις δεν είναι αμοιβαία αποκλειόμενες, καθώς οι έρευνες ακόμη συνεχίζονται.
Το βέβαιο είναι ότι ανήκε σε κάποιον πάρα πολύ πλούσιο της εποχής και πως θα κάνουμε αρκετό καιρό για να ανακαλύψουμε την πλήρη χρήση του. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων έχει γίνει αντικείμενο θαυμασμού εκατομμυρίων ανθρώπων, καθώς έχει εκτεθεί μέχρι το Πεκίνο, αλλά λόγω της ευαίσθητης φύσης και της σημαντικότητάς του κρίνεται πλέον σκόπιμο να μην μετακινείται εκτός Ελλάδας.
