ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ (ΤΑ ΘΛΙΒΕΡΑ ΜΑΝΤΑΤΑ) 1976 Νίκος Ξυλούρης

ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΧΑΛΑΡΗΣ, ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ, ΤΑΝΙΑ ΤΣΑΝΑΚΛΙΔΟΥ

ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ (ΤΑ ΘΛΙΒΕΡΑ ΜΑΝΤΑΤΑ)
Ποίηση: Βιτσέντζος Κορνάρος
Ενορχήστρωση: Χριστόδουλος Χάλαρης
Ερμηνεία: Νίκος Ξυλούρης
Vinyl, LP, Album ” Ερωτόκριτος ” 1976

ΕΡΜΗΝΕΙΑ: ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ

” Ερωτόκριτος και Αρετούσα “

έργο του ζωγράφου Θεόφιλου (Χατζημιχαήλ) το 1933 φυσικά χρώματα σε καμβά ( Μουσείο Θεόφιλου, Μυτιλήνη). Το έργο περιλαμβάνεται μαζί με άλλα δύο έργα του ζωγράφου στην εικαστικη σύνθεση που κοσμεί το οπισθόφυλλο του δίσκου

ΕΡΩΤΌΚΡΙΤΟΣ (ΤΑ ΘΛΙΒΕΡΑ ΜΑΝΤΑΤΑ)
Ήκουσες Αρετούσα μου τα θλιβερά μαντάτα,
ο κύρης σου μ’ εξόρισε στη ξενιτιά στη στράτα;

Τέσσερεις μέρες μοναχά μού δωκε ν’ ανιμένω
ύστερα να ξενιτευτώ πολύ μακριά να πηαίνω.

Και πώς θα σ’ αποχωριστώ, και πώς θα σου μακρύνω,
και πώς θα ζήσω δίχως σου η τον χωρισμόν εκείνο;

Κατέχω το κι ο κύρης σου γρήγορα σε παντρεύει
Ρηγόπουλο, Αφεντόπουλο, σαν είσαι συ γυρεύει

και δεν μπορείς ν’ αντισταθείς σαν θέλουν οί γονείς σου
νικουν τηνε τη γνώμη σου κι αλλάζει κι η όρεξή σου.

Μια χάρη Αφέντρα σου ζητώ κι εκείνη θέλω μόνο
και μετά κείνη ολόχαρος τη ζήση μου τελειώνω.

Όταν θα αρραβωνιαστεις να βαριαναστεναξεις
κι’ ότα σα νύφη στολιστείς σαν παντρεμένη αλλάξεις,

ν’ αναδακρυωσεις και να πής, “Ρωτόκριτε καημένε
τα σού τασσα λησμόνησα, τα θέλες πια δέ έναι.”

Και κάθε μήνα μια φορά μέσα στην κάμερά σου
λογιαζε ιντα παθα γιά σένα με πονεί η καρδιά σου.

Και πιασε και τη ζωγραφιά, πού ΄βρες στ’ αρμάρι μέσα
και τα τραγούδια πού λεγα όπου πολύ σ’ αρέσα

και διάβαζε τα, θώρει τα κι αναθυμού κι εμένα,
πως μέ ξορίσανε για σε πολύ μακριά στα ξένα

Κι ας ταξω ο κακοριζικος πως δε σ’ είδα ποτέ μου,
ένα κεράκι αφτούμενο εκράτουν κ’ έσβησέ μου.

Ας τάξω πως επιάστηκα σε μιας γυναίκας τρίχα,
έσπασ’ η τρίχα κι έχασα εις τον κόσμο ό,τι κι αν είχα

Λησμόνησε παντοτινά και διώξε κάθε ελπίδα
και πε πως δε με γνώρισες ούτε κι εγώ πως σ’ είδα.

ΕΝΟΡΧΉΣΤΡΩΣΗ: ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΧΑΛΑΡΗΣ

“Αν και δεν γεννήθηκα στην Κρήτη, οι μνήμες του Κρητικού πατέρα μου και μετά τα σχολικά χρόνια που είχα την τύχη να ζήσω στο μουσικά προνομιούχο αυτό νησί, επέδρασαν ουσιαστικά στην εξέλιξη της δουλειάς μου…”  Χριστόδουλος Χάλαρης

Vinyl, LP, Album ” Ερωτόκριτος ” 1976

Η ζωγραφιά του εξωφύλλου (εμπρός) είναι έργο του ζωγράφου Σπύρου Βασιλείου. Οι ζωγραφιές στο οπισθόφυλλο του δίσκου είναι έργα του ζωγράφου Θεόφιλου. [Σχεδίαση και επιμέλεια εξωφύλλου] Δημήτρης Αρβανίτης

Ο ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ ΤΡΑΓΟΥΔΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟ ΧΑΛΑΡΗ
Ο Χριστόδουλος Χάλαρης κατάφερε να ξεχωρίσει για το καλό γούστο, την δημιουργικότητα, την ουσιαστική μουσική πρόταση και προσφορά του. Πάτησε πάνω στο κίνημα της «Επιστροφής στις Ρίζες» που θεσμοθέτησε ο Μαρκόπουλος βγάζοντας όμως το δικό του χαρακτήρα. Δεν προτίμησε τις «ευκολίες» και τα «καλοπιάσματα» χάραξε δρόμο απαιτητικό και δύσβατο, δημιουργώντας μια δική του «κατάσταση» την οποία διακρίνουν η υψηλή αλλά όχι «δύσκολη» τέχνη, η απολαυστική τεχνική και μουσική ομορφιά.

«Τροπικός της Παρθένου» 1973 και «Ακολουθία» 1974
Φυσικά, δεν ήταν δυνατό να μη συναντηθούν οι δυο τους και να μη συνεργαστούν στη δισκογραφία. Μάλιστα, η πρώτη ολοκληρωμένη δουλειά του συνθέτη, είχε ως βασικό ερμηνευτή τον «αρχάγγελο της Κρήτης». Πρόκειται για τον «Τροπικό της Παρθένου», ο οποίος κυκλοφόρησε προς το τέλος του 1973, πάνω σε στίχους του Γιάννη Κακουλίδη, ενώ συμμετείχαν ακόμη η Δάφνη Ζούνη και ο ίδιος ο Χάλαρης.
Σχεδόν ταυτόχρονα, ηχογραφείται και κυκλοφορεί το 1974 το δεύτερο έργο του Χάλαρη με στίχους Κακουλίδη. Είναι η «Ακολουθία», με τον Ξυλούρη να είναι και πάλι ο βασικός ερμηνευτής. Αυτή τη φορά, έχει πλάι του τη Δήμητρα Γαλάνη και τον αξέχαστο Πόντιο με τη «φωνή-αηδόνι» Χρύσανθο (Θεοδωρίδη), με τον οποίο μοιράζεται το πιο γνωστό τραγούδι του άλμπουμ, το «Του θάνατου παράγγειλα». Αμφότεροι, “συνέπραξαν” σε μιαν από τις πιο συγκλονιστικές ερμηνείες όλων των εποχών στην ελληνική μουσική… Μάλιστα, σε κάποιο διάλειμμα των ηχογραφήσεων, ο αείμνηστος Κρητικός λυράρης σχολίασε: «Ίντα ‘ναι τούτα; Όλο με το χάρο με βάνετε και παλεύω». Πόσο προφητική κουβέντα, δυστυχώς…

«Ερωτόκριτος» 1976
Και φτάνουμε στο 1976, όταν το μεγάλο όνειρο του Νίκου Ξυλούρη γίνεται πραγματικότητα. Για πρώτη φορά κυκλοφορεί στο βινύλιο ως «αυτόνομο» έργο ο «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντζου Κορνάρου, το θρυλικό ποίημα του Κρητικού ποιητή. Επιλέγονται τα καλύτερα μέρη αυτού του αριστουργήματος και ο Χριστόδουλος Χάλαρης αναλαμβάνει να τα ενορχηστρώσει, παραδίδοντας ένα πραγματικά μνημειώδες έργο στον ελληνικό πολιτισμό. Μαζί με τον Ξυλούρη, τα πάθη και τους καημούς του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας τραγουδά η Τάνια Τσανακλίδου. Ένας δημιουργός που κατόρθωσε να «παντρέψει» το έντεχνο με το παραδοσιακό είδος ήταν ο Χριστόδουλος Χάλαρης, ο οποίος άφησε τη δική του ξεχωριστή «σφραγίδα» στην ελληνική μουσική ιστορία, ενορχηστρώνοντας τις συνθέσεις του με βάση τα έγχορδα που χρησιμοποιούνται κυρίως στη δημοτική παράδοση του τόπου μας. Πρόκειται για μία πολυτελή έκδοση με ένθετο πολυσέλιδο. Παρ’ όλη την δημιουργική του παρουσία στον δίσκο αυτό, ο Χάλαρης προτίμησε να κρατήσει τον ρόλο του ενορχηστρωτή και μόνο. Ήταν η τελευταία φορά που συνθέτης κι ερμηνευτής συνεργάστηκαν στο βινύλιο. Τα επόμενα χρόνια, ο Χριστόδουλος Χάλαρης επανέρχεται, το 1980, γράφοντας μουσική για την ταινία «Μεγαλέξανδρος» του Αγγελόπουλου και έξι χρόνια αργότερα για τη «Φωτογραφία» του Νίκου Παπατάκη. Στα χρόνια που ακολούθησαν ασχολήθηκε με την καταγραφή και εκτέλεση της βυζαντινής μουσικής (Κοσμική βυζαντινή μουσική (1989 – 92), Συμποτικά Ι και ΙΙ (1990 – 91), Ακριτικά Ι και ΙΙ (1990 – 91), Ελλήνων ωδές (1992), Μουσικές της αρχαίας Ελλάδας (1992), Μουσικές του Αιγαίου Πελάγους Ι, ΙΙ, ΙΙΙ (1992 – 93), Ανθολογία μεσαιωνικής βυζαντινής μουσικής Ι, ΙΙ (1993), Ενόργανα (1994), Μουσικές των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και άλλα.) ενώ ο Νίκος Ξυλούρησ αραίωσε κατά πολύ την παρουσία του στο χώρο της δισκογραφίας, για να φύγει από τη ζωή μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα…

Ο «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντζου Κορνάρου, αποτελεί το σημαντικότερο δημιούργημα της ακμής της κρητικής λογοτεχνίας (16ος -17ος αιώνας). Το έμμετρο αυτό ερωτικό ποιητικό μυθιστόρημα, γραμμένο σε ιαμβικούς ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους έχει εμπνεύσει κατά το παρελθόν -και συνεχίζει μέχρι και σήμερα- καλλιτέχνες-εκπροσώπους όλων σχεδόν των μορφών τέχνης. Εδώ θα γίνει ιδιαίτερη μνεία στην ηχογραφηση του 1976 όπου με τη φωνή του λυράρη και τραγουδιστή Νίκου Ξυλούρη στη διασκευή του Χριστόδουλου Χάλαρη ο «Ερωτόκριτος» και ταυτόχρονα η χαρακτηριστική παραδοσιακή κρητική μελωδία που τον συνοδεύει από τότε στις περισσότερες των περιπτώσεων, κοινωνήθηκαν στο ευρύ κοινό. Τα αποσπάσματα που επιλέχθηκαν για το συγκεκριμένο δίσκο δε διαφέρουν πολύ από εκείνα που επιλέγονταν και από τους σύγχρονους και παλαιότερους του Νίκου Ξυλούρη παραδοσιακούς Κρητικούς μουσικούς. Πιο συγκεκριμένα, τα μέρη που έχουν επιλεχθεί-μελοποιηθεί χωρίζονται σε δύο θεματικές ενότητες με την πρώτη να τιτλοφορείται ¨Του κύκλου τα γυρίσματα¨ και τη δεύτερη ¨Το παραμύθι του Ερωτόκριτου¨.

Το έργο ” Ερωτόκριτος και Αρετούσα ” και όλη η εικαστικη συνθεση στο οπισθόφυλλο του δίσκου του είναι έργα ζωγράφου Θεόφιλου

Η παραδοσιακή μελωδία κυριαρχεί και σε αυτήν την ηχογράφηση και πιο συγκεκριμένα σε πέντε εκ των κομματιών (¨Ο τροχός της μοίρας¨, ¨Τα θλιβερά μαντάτα¨, ¨Χωρισμός¨, ¨Το παραμύθι¨ και ¨Η μέρα η λαμπρή¨). Η αφηγηματικότητα που υπάρχει στους παλαιότερους Κρητικούς καλλιτέχνες εκλείπει σχεδόν ολοκληρωτικά αφήνοντας τη θέση της σε μία αποκλειστικά τραγουδιστή και εμπορική ερμηνεία η οποία από τότε αφομοιώθηκε από την πλειοψηφία των Κρητικών μουσικών. Τα υπόλοιπα αποσπάσματα δένονται επίσης με παραδοσιακές μελωδίες κάτι που αποτελεί εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο μιας και σπανίζει η μεταφορά στίχων του «Ερωτόκριτου» με διαφορετική μελοποίηση πλην της συνηθισμένης από μη ανήκοντες στο χώρο της λόγιας-δυτικής μουσικής συνθέτες. Επίσης συναντάται ίσως και η πρώτη προσπάθεια μιας πιο έντεχνης μελοποίησης ερωτικών αποσπασμάτων στα κομμάτια ¨Παράπονο της Αρετούσας¨ και ¨Θρήνος¨ όπου ερμηνεύονται από την Τάνια Τσανακλίδου λόγια της Αρετούσας προς τον αγαπημένο της σε δύο λυρικές συνθέσεις που αναδεικνύουν την ψυχολογική κατάσταση της ηρωίδας καθώς και τη δραματικότητα των στίχων.

Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ότι ο δημοφιλέστερος ίσως στίχος του έργου (Γ’ στ. 1355) τόσο εδώ, στο κομμάτι ¨Τα θλιβερά μαντάτα¨, όσο και στις παλαιότερες ηχογραφήσεις που χρησιμοποιήθηκαν, ακούγεται ως ¨«Ήκουσες Αρετούσα μου τα θλιβερά μαντάτỨ, ως ¨«Τα άκουσες Αρετούσα μου…»¨, ¨«Τα ‘μαθες Αρετούσα μου…»¨ κτλ. Αξίζει να σημειωθεί πως η μη επιλογή ‘‘πολεμικών’’ αποσπασμάτων, δηλαδή της γκιόστρας (Β’ μέρος) καθώς και της μάχης για τη σωτηρία του βασίλειου της Αθήνας (Δ’ μέρος), είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την προφανή προσπάθεια εκ μέρους του ερμηνευτή Νίκου Ξυλούρη της ανάδειξης και της εξιστόρησης των ερωτικών δοκιμασιών των δύο πρωταγωνιστών.

ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΣ ΚΟΡΝΑΡΟΣ

Έλληνας ποιητής, από τους κυριότερους εκπροσώπους της Κρητικής Αναγέννησης. Ταυτίζεται με τον γιο του Ιακώβου Κορνάρου και της Ζαμπέτας Ντεμετζο. Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα της Σητείας το 1553 και ήταν γόνος εξελληνισμένης βενετσιάνικης οικογένειας. Μετά το 1590 εγκαταστάθηκε στον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο), όπου παντρεύτηκε, απέκτησε δύο κόρες και ανέλαβε διοικητικά αξιώματα. Ο αδερφός του Ανδρέας, επίσης συγγραφέας, είχε ιδρύσει εκεί την Ακαδημία λογίων των Stravaganti, μέλος της οποίας έγινε και ο Βιτσέντζος.

¨Ο Ερωτόκριτος κι η Αρετούσα¨ – Κονταρομαχία του Ευγενιου Σπαθάρη, ακρυλικό 1952

Ο Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου αποτελεί ένα από τα κορυφαία έργα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόκειται για ένα έμμετρο μυθιστόρημα που εκτείνεται σε 10.012 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους. Γράφτηκε στη Σητεία και στο Ηράκλειο γύρω στο 1600 μ.Χ., στην ακμή της Κρητικής Αναγέννησης, η οποία δεν έχει να ζηλέψει σε τίποτα τις αναγεννησιακές σχολές της Δύσης. Αφηγείται τον μεγάλο έρωτα του Ερωτόκριτου, ενός νέου που είχε όλες τις χάρες, αλλά δεν ήταν βασιλόπουλο, και της βασιλοπούλας Αρετούσας. Η υπόθεση έχει πολλά κοινά με το έργο Paris et Vienne του Γάλλου Pierre de la Cypède, το οποίο εκδόθηκε το 1487, αλλά το κρητικό αριστούργημα είναι ασύγκριτα υπέρτερο λογοτεχνικά και νοηματικά. Η υπόθεσή του οργανώνεται σε πέντε ενότητες. Έρωτας, παλικαριά, δοκιμασία, πόλεμος, λύτρωση.

¨Ερωτόκριτος¨πρώτη έκδοση Βενετία Τυπογραφείο Bortoli 1713

Ο Ερωτόκριτος, έργο δημοφιλές, κυκλοφορούσε σε χειρόγραφα όλο τον 17ο αιώνα. Σήμερα το μόνο σωζόμενο είναι το επτανησιακό χειρόγραφο του 1710, το οποίο διατίθεται ψηφιακά στη Συλλογή Harley της Βιβλιοθήκης του Βρετανικού Μουσείου (δείτε την εγγραφή, το χειρόγραφο κείμενο και 19 επιλεγμένες εικονογραφημένες σελίδες). Το 1713 στη Βενετία παράγεται από τον Antonio Bortoli η πρώτη έντυπη έκδοση του έργου, από την οποία σώζονται τρία αντίτυπα, και έκτοτε ακολούθησαν πολλές ανατυπώσεις της αρχικής έκδοσης. Η πρώτη ενδελεχής φιλολογική προσέγγιση του έργου έγινε μέσα από την κριτική έκδοση του Στέφανου Ξανθουδίδη το 1915 και σήμερα διατίθεται από την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης «Ανέμη» (δείτε την εγγραφή και το κείμενο). Αποτέλεσμα της επεξεργασίας στην πρώτη έκδοση της Βενετίας ήταν η φιλολογική έκδοση του Γιώργου Σαββίδη το 1998, η οποία είναι ψηφιακά προσβάσιμη από την αστική μη κερδοσκοπική κοινωφελή εταιρεία Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού

¨Ερωτόκριτος υπο Βιτσέντζου Κορνάρου¨ έργο του ζωγράφου Φώτη Κόντογλου 1936-1938 εικονογράφηση δερματοδετης έκδοσης Στέφανου Ξανθουδίδη (επιμέλεια) 1915

Οι μελετητές του Ερωτόκριτου από νωρίς διατύπωσαν διάφορες απόψεις ως προς τις πηγές και τα πρότυπά του. Κάποιοι το συσχετίζουν με το δημοτικό τραγούδι και το παραμύθι, άλλοι με μεσαιωνικά και αναγεννησιακά ιταλικά κείμενα, με δημώδη υστεροβυζαντινά μυθιστορήματα και αρχαία κλασικά έργα που έφταναν στην βενετοκρατούμενη Κρήτη μέσω ιταλικών μεταφράσεων. Ο Στ. Ξανθουδίδης τοποθετήθηκε ανάμεσα στις δύο θεωρίες χαρακτηρίζοντας το έργο μια προσωπική δημιουργία που συνδυάζει «νάματα πολλαπλών μικρότερων πηγών».

” Ερωτόκριτος και Αρετούσα ” έργο του ζωγράφου Μέντη Μποσταντζόγλου (Χρυσανθος; Βοσταντζόγλου καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Μποστ)

Ο Βιτσέντζος Κορνάρος γράφει τον Ερωτόκριτο στην ελληνική γλώσσα και χρησιμοποιεί το κρητικό ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης με συνειδητή διάθεση να το κρατήσει μακριά από λόγιες και ξένες λέξεις, με άλλα λόγια από το μεικτό ιδίωμα που χρησιμοποιούν άλλοι ποιητές. Σύμφωνα με τον Στ. Ξανθουδίδη, η γλώσσα του Ερωτόκριτου είναι «γνησιωτάτη δημοτική», κυρίως γιατί αποφεύγονται οι τύποι και οι εκφραστικοί τρόποι που προσκρούουν στο νεότερο γλωσσικό ιδίωμα. Το ποίημα οργανώνεται σε ομοιοκατάληκτα δίστιχα, ενώ δε λείπουν και οι τετραπλές ρίμες. Η έκφραση είναι προσεκτικά δουλεμένη, προκειμένου να εκφράσει τις πιο λεπτές αποχρώσεις, χωρίς όμως να χάνει ποτέ τη φυσικότητά της. Ο στίχος είναι ρυθμικός, χάρη στην ποικιλία των τόνων, τις συνιζήσεις και την τήρηση της αρμονίας στον αριθμό των λέξεων ανά στίχο και δίστιχο. Ίσως γι’ αυτό ο Γιώργος Σεφέρης κάνει λόγο για «ποιητικό βηματισμό, έναν ίσο και χαμηλό τόνο που είναι από τα πιο χαριτωμένα πράγματα που μας προσφέρει η ποίηση».
ΠΗΓΕΣ: https://stixoi.info, www.discogs.com, www.tar.gr, www.musiccorner.gr, http://www.pi-schools.gr, www.vitsentzoskornaros.org, www.ogdoo.gr, www.katiousa.gr

Ο Ερωτόκριτος και ο Κυπρίδημος έτοιμοι να μονομαχήσουν ενώπιον της βασιλικής οικογένειας (βασίλισσα Αρτέμη, βασιλιάς Ηράκλης και Αρετούσα), σχέδιο από την παιδική διασκευή του Ερωτόκριτου, σε εικονογράφηση της Oksana Chaus,

” Ερωτόκριτος και Αρετούσα ” ‘εργο του ζωγράφου Νίκου Εγγονόπουλου (λάδι σε καμβά του 1969)

Κλείνουμε με στίχους από το ποίημα:

Όλα τα πλούτη κι οι αφεντιές εσβήνουν και χαλούσι
και μεταλλάσσουν, κι οι καιροί συχνιά τα καταλούσι,
μα η γνώση εκεί που βρίσκεται και τσ’ ευγενιάς τα δώρα
ξάζου άλλο παρά βασιλειά, παρά χωριά και χώρα·
ουδ’ ο τροχός δεν έχει εξάν, ως θέλει να γυρίσει,
τη γνώση και την αρετή ποτέ να καταλύσει.

ΚΑΛΗ ΑΚΡΟΑΣΗ τα χρόνια περνούν τα τραγούδια ταξιδεύουν